مقدمه:
کتابخانه به عنوان یک مرکز برقراری ارتباط برای تمام گروه های جامعه عمل می کند. طراحی کتابخانه ها در فضاهای شهری گاه به صورت عناصری نمادین در بافت شهر ظاهر می شوند و به دلیل استفاده تمامی اقشار جامعه از اینگونه فضاها، بایستی در ملاحظات طراحی آن دقت نظر کافی صورت پذیرد.
کتابخانه ها علاوه بر استفاده از روشهای نسبی فراهم کردن کتاب، می توانند دارای بخشهای مطالعه مروری، بخش پرسشها و پیشنهادات شهروندان، امکانات گوش دادن به موسیقی، اتاقهای تفریحی و جلسات و صندلیهای مطالعه برای گروه ها و افراد دیگر باشند.
همچنین وجود کتابخانه های تخصصی، کتابخانه برای امانت دادن آثار هنری هم می تواند باشد. علاوه بر کتاب و روزنامه، ارائه ماهنامه ها و هفته نامه ها، بروشورها یا وسایل اطلاع رسانی جدید (ویدئو- نرم افراز – کامپیوتر شخصی) برای استفاده در کتابخانه یا امانت گرفتن وجود دارد. به دلیل تنوع کاربرهای کتابخانه ها در یک جامعه اینگونه فضاها به دسته های متفاوت قابل تقسیم می باشند.
١- کتابخانه های آکادمیک
این کتابخانه ها وظیفه اکتساب، جمع آوری و ذخیره نوشته ها را برای مقاصد آموزشی و پژوهشی بر عهده دارند و معمولا برای ورود عموم مردم آزاد بوده و قابل استفاده می باشند. در این کتابخانه ها، اتاقهای مراجعه ای تدارک دیده می شود و ممکن است برای قرض گرفتن کتاب از قفسه های بسته، پیشخوان هایی وجود داشته باشند. امکان دسترسی آزاد به قفسه های باز مجلات، کتاب ها یا مواد آموزشی ارائه شده، در اتاق های مطالعه وجود دارد.
۲- کتابخانه های دانشگاهی
در این نوع کتابخانه ها به دلیل تمرکز ساختمان در سایت دانشگاهی، سیستم پردازش کتاب و سایر خدمات در چند لایه صورت می گیرد. بطوریکه کتابخانه مرکزی جداگانه و شمار زیادی از کتابخانه های دانشکده ای در زمینه های خاص رشته ای به فعالیت می پردازند.
در اینگونه فضاها در جهت اهداف آموزشی و تحقیقی، آثار علمی جمع آوری و ذخیره شده است. در کتابخانه های دانشگاهی، اتاقی برای کتب مرجع فراهم می شوند. همچنین امکان دارد، در تالارهای مطالعه، پیشخوانهایی برای امانت گرفتن از قفسه های بسته و یا دسترسی آزاد به قفسه های باز مجلات، کتب و منابع آموزشی که جداگانه ارائه می شوند وجود داشته باشد. بجز کتابها و مجلات، تقریبا همه نوع ابزار اطلاع رسانی گرد آوری شده، برای استفاده در دسترس قرار می گیرند.
تعداد مکانهای مطالعه به تعداد دانشجویان هر رشته بستگی دارد. اطلاعات بر حسب موضوع و با نظم خاصی مرتب می شوند. خدمات ارائه شده شامل امانت گرفتن و استفاده از کتاب در داخل کتابخانه، فتوکپی، مطالعه و چاپ میکروفیلم ها است. همچنین، انجام تحقیقات علمی و عملی با استفاده از پایگاه داده های ذخیره ای بر روی سی دی امکان پذیر می باشد.
٣- کتابخانه های عمومی
این کتابخانه ها که عموما در مرکز شهرها ساخته می شوند امکان انتخاب وسیع آثار علمی عمومی تر و دیگر وسایل اطلاع رسانی را برای افراد فراهم می کنند. غالبا در شهرهای بزرگ، کتابخانه های عمومی و دانشگاهی در یک کتابخانه در هم ادغام می شوند، وجود مجموعه های منظم و جستجوی موضوعی کتب به صورت چاپی و سایر امکانات، محدود به کتابخانه های عمومی بزرگتر می باشند. این کتابخانه ها هیچگونه وظایف آکادمیک و آرشیو سازی آنها را ندارد کتابخانه هایی به راحتی در دسترس عموم بوده و توسط کودکان، نوجوانان و بزرگسالان استفاده می شوند.
سطح علمی و انتخاب کتابها و ارائه خدمات در کتابخانه های عمومی مطابق با نیازهای مراجعین است، چرا که برای تمامی اقشار مردم، ارائه خدمات دارند.
این مطلب را از دست ندهید…
۴- کتابخانه های ملی
مجموعه ای از اسناد ادبی و تاریخی یک کشور یا منطقه (نسخه های امانی) را در خود جای می دهند و استفاده از آنها برای عموم آزاد است. این در حالی است که افراد خاص و اندکی، به کتابخانه های تخصصی حاوی مجموعه نوشته ها و اطلاعات درباره موضوعات تخصصی محدود دسترسی دارند.
۵- کتابخانه های مدارس
این کتابخانه ها جهت استفاده های تعلیم و تربیتی مدارس و فراهم آوردن مرکز اطلاعاتی برای کارهای کلاسی و وقت آزاد مورد استفاده شاگردان، معلمان و کاربران غیر مدرسه ای نیز می باشد. تعداد کتابهای این کتابخانه ها عموما محدود و در زمینه های آموزشی می باشد. در این کتابخانه ها برای هر دانش آموز به طور متوسط ۰/۳۵ تا ۰/۵۵ مترمربع فضا نیاز است.
در کنار آن فضایی با مساحت ۴۰-۲۰ مترمربع برای معرفی نشریات دانش آموزی و تازه های کتاب می توان در نظر گرفت. اگر فضای مطالعه به طور شخصی و اتاقک طراحی شود، بین ۲/۵ الی ۳ مترمربع برای هر دانش آموز فضا نیاز دارد. ذخیره کتاب در این کتابخانه ها حدودا ۱۰۰۰ جلد می باشد که در هر ردیف قفسه، حدود ۲۰ تا ۳۰ جلد کتاب قرار داده می شود. قفسه کتاب با دسترسی آزاد حدود ۴ مترمربع شامل فضای رفت و آمد، محل های خواندن و فهرست نویسی بایستی در نظر گرفته شود.
فضاهای مورد نیاز در طراحی کتابخانه
در برنامه ریزی طراحی یک فضای کتابخانه ای بخش های زیر بایستی مدنظر قرار گیرند:
قسمتهای مطالعه
مخزن کتابهای عمومی
اتاقهای اداری بخش نگهداری
کیف و سایر وسایل
قسمت امانات و جمع آوری کتب
مخزن کتب مرجع
قسمت کپی و زیراکس
بخش میکروفیلم و تجهیزات مطالعاتی
بخش جستجو و اینترنت
بخش مجلات و ژورنالها
میز اطلاعات و پذیرش سالنهای سمعی و بصری
فروشگاه و نمایشگاه کتاب
قسمت تازه های کتاب
تالارهای سخنرانی
سرویسهای بهداشتی
قفسه بندی کتب
قفسه کتابخانه ها عموما در دو ردیف یک یا دو طرفه سازماندهی می شود. سیستم یک طرفه به صورت مرکزی در جهت آماده کردن کتاب و ارائه خدمات، اداره می گردد. معمولا قفسه های مربوط به یک موضوع یا رشته ی خاص، جداگانه تنظیم می شود. سیستم دو طرفه، شامل یک کتابخانه مرکزی با تعداد زیادی کتابخانه های دانشکده ای، موضوعی و آموزشگاهی است. پهنای مسیرهای رفت و آمد بایستی ۹۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر در نظر گرفته شود.
فضای باز بین قفسه ها حداقل ۱/۳ تا ۱/۴ متر (یا براساس مقررات محل) می باشد. باید حتی الامکان از تداخل و تقاطع مسیرهای مراجعین یا مسئولین کتابخانه و جابجایی کتابها جلوگیری گردد. در تالارهای مطالعه، ردیف کتابها در قفسه های باز یا مخازن در دسترس به علاوہ مخازن بسته با دسترسی محدود قرار دارد. چنین ترتیبی به اشکال مختلف، تقریبا در تمام کتابخانه ها مشاهده می شود.
شیوه امانت گرفتن و استفاده از کتب مرجع (دسترسی به قفسه های باز و بسته) به نوع سازماندهی کتابها بستگی دارد یعنی اهداف کتابخانه ها و شکل ساختمانها اغلب نقش مهمی را در این زمینه ایفا می کنند. تعداد قفسه های کتاب به نوع سازماندهی، قابلیت دسترس بودن برای مراجعین، نوع قفسه بندی (ثابت یا متحرک) روش مرتب کردن موضوعات در دسترس، جدا بودن بخشهای مختلف و نیز شبکه ساختاری ساختمان بستگی دارد.
در قسمتهای اداری هم نباید دفتری با پلان باز وجود داشته باشد، با این وجود کنترل کامل مخازن در محیط ضروری است زیرا ساختار ساختمان نمی تواند به تنهایی شرایط مناسبی را فراهم نماید. مکانهای مورد استفاده برای بزرگسالان می تواند دارای ۵ یا ۶ قفسه (حداکثر ارتفاع، ۱/۸۰ متر) و محلهای مخصوص کودکان ۴ قفسه با ارتفاع حدود ۱/۲ متر باشد. طول راهروهای قفسه ها نباید بیش از ۳ متر بوده و باید محلهایی برای نمایش و قرار دادن کتابها داشته باشند. پهنای قفسه های کتاب در اندازه های ۲۰۰، ۲۵۰، ۳۰۰، ۴۰۰ میلیمتر بوده و به صورت یک طرفه استفاده می شوند. در صورتیکه قفسه ها دو طرفه باشند، پهنای آن بین ۴۰۰ تا ۷۰۰ میلیمتر افزایش می یابد.
سیستم های جابجایی کتب
کتابها باید به صورت افقی بر روی چرخهای دستی یا روی تسمه نقاله جابجا شوند. در این حالت باید مراقب آستانه دربها بود و به علت اختلاف سطح های موجود در طرح باید از رمپ با شیب ۰/۰۶ و یا بالابر و آسانسور تخت استفاده کرد. جابجایی کتابها باید با چرخهای دستی مخصوص به طول ۵۰۰ و عرض ۹۹۰ و ارتفاع ۹۲۰ سانتیمتر صورت گیرد. آسانسور حمل وسایل باید در قسمت ورودی ارائه خدمات بوده و کتابخانه های بزرگتر باید دارای وسایلی برای حمل کتابها باشند.
برای حمل و نقل کتابها به صورت عمودی و بالا و پایین بردن آنها می توان از آسانسور یا تسمه نقاله استفاده کرد. (اما استفاده از سطح شیب دار یا رمپ با شیب ۰/۰۶ هزینه های کمتری نسبت به سیستمهای مکانیکی صرف می کند و یا باید از سیستم حمل و نقل کانتینری اتوماتیک که ترکیبی از کششهای افقی و کشش قائم پله برقی و آسانسور می باشد استفاده نمود که در این حالت نیز مسیرها به دلخواه (افقی یا عمودی ) و کاملا اتوماتیک و کامپیوتری انتخاب شود که این سیستمها ضمن بالا بودن هزینه های نگهداری راندمان بالایی نیز دارند.
سالن های مطالعه
تالار مطالعه، به همراه فضایی برای کار و خواندن کتاب باید به راحتی در دسترس باشد و در نتیجه، تا حد امکان سطح کمتری را اشغال نماید. این شرایط در جابجایی کتاب هم موثر است. در کتابخانه ها، باید سیستم تابلوهای علایم واضح با حالت خوانا وجود داشته باشد تا قفسه های کتاب، و محل ارائه خدمات را نشان دهد. برای افراد معمولی، دسترسی به محلهای استفاده از کتاب و تالار مطالعه در طبقات مختلف باید از طریق پلکان صورت گیرد اما برای معلولین و جابجایی کتاب برای این دسته از افراد باید از آسانسور استفاده کرد.
پهنای مسیرهای چرخش باید بیشتر از ۱/۲ متر و پهنای دسترسی به تالارهای مطالعه می تواند از طریق درهای کنترل شده مجهز به تجهیزات ایمنی و در صورت امکان، تنها یک ورودی و خروجی می باشد. به خاطر دلایل امنیتی، درهای کنترلی باید نزدیک میز امانت / قسمت مرکزی اطلاعات کتابخانه واقع شوند.
تأمین فضای کاری در کتابخانه ها به تعداد کاربران و توزیع افراد در هر رشته بستگی دارد. مکانهای خاصی هم برای افراد معلول (استفاده کنندگان از صندلی چرخدار و کسانی که از ناحیه چشم آسیب دیده اند) و برای فعالیتهای خاص (مطالعه میکروفیلم و تجهیزات پیشرفته، کامپیوترهای شخصی و رایانه – ها) وجود دارد.
همچنین مکانهایی برای مطالعات فردی (اتاقکھا، کیوسکها، اتاقهای کار انفرادی) مورد نیاز است، محلهای کار باید ترجیحا در قسمتهای روشن ساخته شوند، فضای مورد نیاز برای یک محل ساده مطالعه و کار۲/۵ متر و برای کامپیوتر شخصی با محل کار مقدار ۴ متر می باشد.
اتاق های مطالعه شخصی
طراحی اتاق باید به گونه ای باشد که کودکان، بزرگسالان و جوانان را به خود جلب کند تا وقت خود را در فضاهای مجزا با پلان باز که مطالعات در آنجا انجام می شود، بگذراند.
مساحت زیر بنا به میزان اندازه مجموعه بستگی دارد برای هر ۱۰۰۰۰ جلد کتاب باید زمینی به مساحت ۳۰۰ متر مربع در نظر گرفت. هدف از این کار فراهم کردن حداقل ابزار اطلاع رسانی به ازاء هر فرد می باشد. معمولا در طراحی کتابخانه، باید به استفاده از بخشهای عمومی و باز قابل توسعه و چند منظوره به شکل مربع که به صورت افقی سازماندهی شده اند و دارای ورودی جذاب و زیبایی هستند، توجه کرد.
این مطلب را از دست ندهید…
پلان معماری کتابخانه شامل سایت پلان ، نما ، برش ، رندر و ریز فضاهای کتابخانه
بخش آرشیو و بایگانی
این قسمت که به نگهداری و تقسیم بندی کتابها اختصاص دارد، یکی از اصلی ترین بخشهای مورد نیاز در طراحی کتابخانه ها می باشد. بهتر است این بخش در طبقه همکف و یا زیر زمین طراحی شده و امکان دسترسی به آن به سهولت انجام پذیرد. به دلیل بار زیاد کتابها (بار طبقات با قفسه های ثابت دست کم ۷/۵ کیلو نیوتون بر مترمربع و با قفسه های متحرک دست کم ۱۲/۵ کیلو نیوتون بر مترمربع می باشد.) و نیاز به کنترل هوا و تهویه مناسب از قرار دادن این فضاها در طبقات جلوگیری شود.
همچنین به خاطر نیاز فوق العاده به کنترل وضعیت دمایی، حمل و نقل، امور کارکنان و انعطاف پذیری، تغییر پذیری محدود، چیدن کتابها بر روی هم مثل یک برج، مناسب نیست. بهترین روش، تعیین مکانهای مرتبط و تا حد امکان بزرگ و بدون اختلاف سطح است. تقسیم بندی میان مخازن ثابت و سیستمهای فشرده متحرک، به شبکه ساختاری ستونها بستگی دارد
تهویه هوا در کتابخانه ها
هوای داخل قسمت های مربوط به کاربران باید ۲±۲۰ درجه سانتیگراد با حدود ۵± ۵۰٪ رطوبت نسبی باشد و تعویض هوا به صورت ۲۰ مترمکعب در ساعت برای هر نفر صورت پذیرد. این مقادیر را می توان بسته به شرایط هوائی، افزایش یا کاهش داد.
همچنین هوای داخل طبقات بایگانی باید ۲±۱۸ درجه سانتیگراد با حدود ۵± ۵۰٪ رطوبت نسبی باشد و تعویض هوا به صورت ۳۰ مترمکعب در ساعت صورت پذیرد. به طور کلی سطح رطوبت مطلوب در فضاها بین ۴۵٪ و ۵۵% است. تصفیه هوا برای از میان بردن و حذف هرگونه مواد مضر در اتمسفر (مثل گرد و غبار، SO2, NOx و ….) ضروری است. با استفاده از مصالح دیوار با نسبت های مطلوب حفظ رطوبت و گرما، می توان از ضرورت استفاده از تهویه مطبوع کاست. گردش جزئی هوا برای جلوگیری از رشد کپک، بخصوص با قفسه های متحرک، ضروری است.
مواد خاص (مثل اسلایدهای عکسبرداری، فیلم و رسانه های صوتی و اطلاعاتی به همراه کارت، نقشه ها و عکسهای مهم) مستلزم هوای داخلی خاصی هستند.
امنیت در کتابخانه ها
حفظ امنیت در بخشهای مربوط به استفاده کنندگان کتابخانه بسیار ضروری است. اقدامات احتیاطی در برابر خطر حریق باید مطابق با آیین نامه ها و مقررات ساختمانهای دولتی و محلی باشد. نصب سیستم امنیتی در کتابخانه از سرقت جلوگیری کرده و زمانی که زنگ خطر به صدا در می آید خروجی های اضطراری توسط قفل های امنیتی برقی و اتوماتیک بدون نظارت انسان بسته می شوند. در شرایط خاص استفاده از درهای اضطراری ایمن خودکار به همراه اخطارهای صوتی – تصویری تأثیر چندانی نخواهد داشت.
کنترل در کتابخانه ها
متناسب بخش های مختلفی که در کتابخانه ها طراحی می شوند، نظارت و کنترل نیز متفاوت می باشد:
۱- امکانات داخل بخش کنترل شده شامل:
اطلاعات تالار مطالعه، کتابنامه های رایانه های قابل استفاده کاتولوگ، ثبت نام و برگرداندن کتابهایی که فقط داخل تالار مطالعه می توان از آنها استفاده کرد، وسایل و امکانات فتوکپی (در اتاقهای جداگانه) قفسه های باز به روی عموم، محلهای کار و در صورت لزوم منابع و مخزنهای باز به روی دیگران.
۲- امکانات خارج از بخش کنترل شده شامل:
رختکن، سرویسهای بهداشتی، تریا، بخش مطالعه روزنامه مطبوعات)، اتاقی برای نمایشگاه اتاقهای سخنرانی و کنفرانس (تا حد امکان برای استفاده در خارج از ساعات کار کتابخانه) بخش اطلاعات (سوالات اصلی و مهم)، فهرستهای برگه ای و میکرو منشی، ترمینالهای قابل استفاده برگه دانهاء یک قسمت برای بازگرداندن کتاب و بخشی برای جمع آوری کتابهای سفارشی / رزرو شده باشد.
طراحی نور در کتابخانه ها
بحث نور در کتابخانه ها از جمله موارد خاص و مورد توجه است که بایستی در هنگام طراحی در جهت استفاده بهینه از کاربری فضاها مد نظر باشد. قفسه های کتاب باید از نور مستقیم آفتاب محافظت شده و کتابهای حساس در معرض نور کمتر از ۵۰ لوکس قرار بگیرند. چراکه اشعه مافوق بنفش و تشعشع گرمائی، موجب خرابی کاغذ و شیرازه های کتاب خواهد شد. همچنین استفاده از پنجره های ثابت به دلیل جلوگیری از ورود گرد و خاک به داخل فضای مخزن کتاب، نسبت به پنجره های متحرک توصیه می شوند.
نور مناسب برای اتاقهای غیر مطالعه ۱۳۰-۱۵۰ لوکس و برای مجموعه اداری و دفاتر کار ۵۰۰-۲۵۰ لوکس در نظر گرفته شود. در طراحی برخی کتابخانه ها اتاقهای مطالعه انفرادی وجود دارد که به لحاظ شخصی بودن این اتاقها، نور مورد نیاز با کلیدهای جداگانه و به صورت انفرادی قابل تنظیم بوده و در محدوده بین ۸۵۰-۳۰۰ لوکس می باشد برای خدمات رسانی بهتر و فشار دادن قفسه های کتاب در کتابخانه های با سیستم باز وجود یک سیستم راهنمائی روشن و واضح با علائم نوری که به راحتی خوانده می شوند، الزامی است.
منبع : تحریریه پیک کد