نام این کلیسا از اصل یونانی “هاگیاصوفیه” به معنای کلیسای حکمت مقدس است. مهمترین کلیسای دوره بیزانس که بدستور کنستانیتن در پایتخت روم شرقی ساخته شد. ساختمان در شورش های سال ۵۳۲ م دچار صدماتی گردید ولی بلافاصله توسط ژوستینیانوس در مدت ۵ سال بازسازی گردید. بخشی از بنا در سال ۵۵۸ م در اثر زلزله فرو ریخت اما دوباره در سال ۵۶۳ م نوسازی گردید. این بنا توسط دو ریاضیدان معمار؛ آنتیموس و ایسیدوروس طراحی و ساخته شد.
ایعاد کلیسای ایاصوفیه
ابعاد این کلیسا حیرت انگیز است به طوری که از لحاظ مقیاس با ساختمان های معماری روم پیش از مسیحیت وروم دوران مسیحیت مانند پانتئون، حمام کاراکالا و باسیلکیای کنستانتین رقابت می کند. نقشه کلیسا ترکیبی است از نقشه باسیلیکایی و نقشه مرکزی. این بنا داری محور طولی کلیساهای مستطیل صدر مسیحیت است و قسمت مرکزی یا صحن از محوطه ای چهارگوش در زیر گنبد تشکیل شده؛ به عبارتی دیگر، بنا ترکیبی زیبا از الگوی خطی و متمرکز است. پلان ابعادی در حدود ۷۲ در ۹۱ متر را داراست که بخش مرکزی آن، محوطه ای به طول ۳۶ در ۳۶ متر را دربرگرفته است.قطر گنبد بنا، ۳۱ متر و ارتفاع آن حدود ۵۶ متر است. در طرف غرب و شرق مربع، دیوارهای نیم دایره ای که بنا را تقویت کرده اند، نیم گنبدها را نگه داشته اند.
گنبدکلیسای ایا صوفیه بر روی چهارتاق قوس که سنگینی آن را به چهار جرز کوه پیکر واقع در چهار گوشه مربع مرکزی منتقل می سازد، قرار گرفته.
چهل پنجره زیر گنبد تعبیه شده و گویی گنبد روی نور استوار است به تعبیر پروکوپیوس؛ مورخ بیزانسی در قرن ششم، گویی گنبد بنا با زنجیری از آسمان آویخته شده است.
در میان آثار معماری بیزانس. در گنبد سازی بیزانسی وقتی گنبد بر روی چهار ضلعی قرار می گرفت، نحوه ایجاد گنبد بر روی قوس هایی بود که از هر پایه تا بالا یعنی تا زیر پاکار گنبد تداوم می یافت، در حالی که در ایران این روش از طریق گوشه سازی اجرا می شد. نکته جالب در ساختار این کلیسا این است که دیوارهای زیر تاق ها، باربر نیستند. موزائیک کاری های بسیار ظریف، سنگ های مرمر پاکتراش و صیقلی، معرق کاری زرین و … از تزئینات اصیل بنا به شمار می روند.
در سال ۱۴۵۳ و در دوران حکومت ترکان عثمانی، چهار مناره به مجموعه اضافه گردید و از آن پس به مسجدی اسلامی به نام “ایا سوفیا” تغییر یافت.
منبع : تحریریه پلان معماری