مقدمه نقش آب در معماری
نقش آب در شکل گیری زیستگاه های انسانی پاسخی استبه یک نیاز زیستی . انسان ؛با شروع عصر کشاورزی و سپس عبور از عصر فلزاتو در آستانه قدم گذاشتن به عصر تاریخ بهترین مکان را برای ساخت شهر های خود کنار رودخانه ها یافت.
از مهمترین دلایل شکل گیری تمدن ها در کنار رودخانه و دریا می توان به نیاز به آذوقه بیشتر ،احتیاج به زمین حاصلخیز ،آب فراوان اشاره کرد . از جمله شکل گیری این تمدن ها میتوان به بین النهرین سومر ،بابل ،آکد و آشور در کنار دجله و فرات ،مصر در کنار رود نیل ، عیلام در کنار رود کارون ،هند در کنار رود سند ،چین در کنار رود زرد اشاره کرد .
در ایران باستان معماری کنار آبو در دامن طبیعتو در نهایتاحترام به وجود آبشکل گرفت. رودخانه ها،چشمه ها و دریاچه ها دارای جایگاه آیینی و اعتقادی بودند و این جایگاه به خودی خود شکل نمی گرفت و نیاز به ساخت بناهایی بود که باورها ،افسانه ها و آداب و رسوم را متجلی می ساخت.
هرگاه فراتر از یکنیاز ،خانه سازی بار فرهنگی میگیرد معماری پدید می آید و آبدر زندگی انسان جایگاه هنری پیدا می کند.
اگر به جغرافیای شهرهای ایران توجه کنیم به وابستگی میان زندگی شهری و دسترسی به منابع آب پی خواهیم برد .
ایران به دلیل تنوع اقلیمی در همه جا از منابع آبطبیعی برخوردار نیست ، به همین دلیل در مناطقی که به آبهای سطحی مثل دریا و رودخانه دسترسی ندارند نیاز مردم از راه منابع زیر زمینی مانند قنات و چاه ها تامین می شود .
آناهیتا الهه آب
آناهیتا به معنی پاکو درو از آلودگی در اعتقاد ایرانیان باستاه الهه ی آب ،فرشته نگهبان چشمه ها ،نماد باروری و عشق و دوستی بوده . این اعتقاد از دوران زرتشت وجود داشت و در دوره های بعدی هم مورد توجه قرار گرفت.
توجه به آناهیتا از دوره اردشیر دوم هخامنشی در ایران مرسوم شد و در دوره های بعدی یعنی اشکانیان و ساسانیان نیز ادامه داشت در کتیبه ای خسرو پرویز پادشاه ساسانی در میان اهورا مزدا و آناهیتا ایستاده است در این نقش برجسته ،آناهیتا تاجی مانند اهورا بر سر و در دستش کوزه ای است که در آن آب می ریزد .
این بنا بر روی تپه ای با ارتفاع ۳۲ متر و در ابعاد ۲۰۹ متر در ۲۲۴ متر ساخته شده است. از نظر ارتفاع ستون های این بنا پس از تخت جمشید دومین بنای سنگی ایران است. از معبد آناهیتا گذرهایی برای عبور آب ساخته می شد . این معبد در نزدیکی رودخانه ها یا قنات بودند و گذرهای آب با شیب بسیار کم ساخته می شدند تا صدای حرکت آب به نرمی به گوش برسد .
آناهیتای بیشابور
به صورت مکعبی استا که هر یک از اضلاع آن ۱۴ متر است. پیرامون تالار مرکزی معبد چهار دالان وجود دارد که در آنها جوهایی بازگشتی آب که مظهر پاکی است تعبیه شده . این معبد در عمق شش متری از سطح زمین بنا شده که از طریق یک دالان زیر زمینی به درون تالار هدایت می شود .
در تقویم ایرانی روز دهم آبان ماه باستان برابر با چهارم آبان فعلی به عنوان جشن آبانگان مشخص شده است. آبانگان جشن الهه آب است. در این جشن ،ایرانیان به ویژه زنان در کنار دریا یا رودخانه ها الهه آب را نیایش می کردند .
آب انبار ها
به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه ها و عدم دسترسی به آب، تمهیدات گوناگونی جهت تامین آب شیرین در فصول خشکسال شده است.
یک آب انبار قدیمی سنگی در جاده تهران – گرمسار. در این عکس قسمتهای مختلف آب انبار شامل مخزن، گنبد و سر در راه پله مشخص می باشد.
جزوه عناصر و جزئیات ساختمان – امیر محمدی نژاد
گرمابه
گرمابه ساختمانی همگانی بود که با یک درگاه به بیرون راه داشت تا هوای درون آن همواره گرم بماند . گرمابه های کهن همگی دارای سه بخش بنیادی هستند:
۱- بینه یا رختکن ۲ – میان در ۳- گرم خان
حوضخانه ها
حوضخانه نوعی فضای معماری است که به عنوان اقامتگاه تابستانی در باغ یا خانه احداث میشده است و در فصل گرما مورد استفاده قرار میگرفته است نقش اصلی ان فضای واسط بوده است بین درون و بیرون و تامین شرایط خرده اقلیم و اسایش در درون با توجه به نوع رابطه با باغ یا حیاط و نوع اقلیم به میزان متفاوتی باز بوده و با منظر محیطش رابطه برقرار میکرده است. این فضا نیاز به نوعی پیوند معماری و طبیعت را بوسیله عنصر اب برقرار میکرده است.
در پیرامون حوضخانه ۲ یا ۴ اتاق ساخته میشده است که معمولا کف آن حدود ۱متر از کف فضای داخل حوضخانه و یا از سطح حوض بلندتر میباشد که میتوانستند بعنوان سکویی جهت نشستن استفاده شوند.
عمده دلایل احداث حوضخانه ها را می توان موارد زیر دانست:
نیاز اقلیمی ،جنبه حیاتی و تقدس آب، حفظ آب، نشانه ای از اشرافیت و تشخص، تداوم جریان زندگی در تابستان طاقت فرسای کویر، نیاز به فضایی واسط مابین فضای داخل و خارج
پلها
پل به صورت دو طبقه است. به موازات جاده رواقی سر پوشیده قرار دارد که می توان از آن رودخانه را تماشا کرد که در زیرزمین نیز راهی برای قدم زدن و پله هایی برای نشستن وجود دارد.
آب و هنر در باغ
وجود آب در باغ به هر یک از صور فوق ،خود به نحوی در متعادل کردن درجه حرارت هوا ، تامین رطوبت نسبی جهت گیاهان و ایجاد طراوت خاص موثر می باشد که نتیجتا مجموعه این عوامل از یکنواختی و خشکی محیط می کاهد . خشکی و بی درختی فلات ایران باعث شده است که باغ را نمونه ای از بهشت موعود بدانند ایجاد باغ بدون آب مخصوص ایالت خراسان و شمال شرقی ایران است.. آب وسیله اساسی ایجاد باغ در ایران است
مهمترین عنصر معماری که همواره در باغهای ایرانی وجود داشته است, کوشک میباشد. کوشک تنها یک ساختمان تفریحی بوده و گاهی محل سکونت صاحبان باغ نیز بوده است. کوشک اغلب در تقاطع دو محور اصلی باغ ساخته میشد. گاهی این تقاطع در مرکز باغ قرار میگرفت و گاهی در یک سوم طول باغ و در برخی دیگر از باغها, کوشک در انتهای محور طولی ساخته میشد. ابعاد اضلاع کوشک معمولاً بین ۱۲ تا ۲۰ متر بوده که در مورد کوشکهای مدور, هشت گوش یا مربع به ۲۵ متر هم میرسیده است. برخی از کوشکها در چند طبقه و به صورت هشت وجهی ساخته میشده اند که هر طبقه از طبقه پایین، کوچکتر بوده و اطراف آن ایوانی قرار داشته که از این نوع کوشکها، تنها در مینیاتورها آثاری باقی مانده است.
آب در باغ ایرانی
ساکن نمی باشد و توسط فواره ها آرام موج ضعیفی در آب ایجاد می شود که پدید آورنده دوایر هم مرکز است.
در صده های گذشته ایرانیان باغ ها را بیشتر در زمین های شیبدار احداث می کردند و با ایجاد پلکان در مسیر آب جریان ملایم آب تند و پر سر و صدا می شد . اصلی ترین عاملی که همواره به باغ های ایرانی حیاط می بخشید .
آب جاری بود که در چهار باغ ها ،جویبارها و جوی های کم شیببه حرکت در می آمد و هوای باغ را مطبوع و دلپذیر ساخت اغلب تخته سنگی با تراشی سفید رنگیا با طرح های مختلف کار می گذاشتند که به موج آب جلوه زیبایی می دهد.
باغ های قدیمی ایران اغلب در مناطق گرم و خشک و کم آب ساخته شده اند . و دلیل احداث آنها در چنین مناطقی وجود چشمه های طبیعی و یا کاریز است
آبنما
آبنما از ضروری ترین عناصر ایجاد باغ محسوب می شود بیشتر در مقابل عمارت باغ احداث می شد و بعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به شکل های مستطیل ،مربع ،چند ضلعی و دایره بود .
جنبه نمادین باغ فین کاشان
جریان آب در باغ فین کاشان از سمت جوششگاه (شتر گلو در باغ فین) تا ورودی باغ میباشد در حالی که مسیر حرکت انسان از باغ تا کوشک و جوششگاه است یعنی بر خلاف جریان آب میباشد. این مسیر حرکت بر خلاف جریان آب به سمت سر چشمه در معماری ایرانی نماد حرکت انسان به سمت سرچشمه پاکی هاست که در طول این مسیر انسان خود را از گناه می آلاید و به سمت سرچشمه که نماد پاکی است پیش میرود.
حضور خطی آب
آب درون استخر که ترکیب آن با درختها و زیبایی های طبیعت باعث آرامش و راحتی روح انسان و توازن زیست شناختی آن می شود.
آب جاری در رودخانه ها و کانال ها با جریان دائمی پویا شوق حرکت را در انسان زنده می کند . آب در آبشار ها حالتی دیگر را در آدمی بیدار می کند . عظمت آبی که جاریست هیجان زائد الوصفی را در آدمی ایجاد می کند استفاده از حالات متفاوت آب در طراحی و معماری به منظور ایجاد احساسات مختلف یکی از مبانی طراحی عناصر معماری آبی است.
آب و مذهب شینتو
در ژاپن آئین شینتو از دیر باز مورد توجه بوده است. در این آیین آب جایگاه ویژه ای داشته و به عنوان مظهر پاکی مورد استفاده قرار می گرفته . رفتگان را با آب پاکیزه غسل می دادند و سپس درون تابوت می گذاشتند .
در معماری نیز شینتو از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و خانه ها را با این اصل می ساختند.
معماری این سرزمین همگون با اقلیم خود بوده و وجود جنگل های بسیار و بارش فراوان دو عاملی هستند که نقش اساسی در معماری و مخصوصا مصالح دارند .
در معماری ارگانیک ژاپنی ،معماری اندک اندک بر روی سطح زمین توسعه می یابد . به همین خاطر شکل ساختمان از شکل عناصر طبیعی پیرامون خود تاثیر پذیرفته است.
به طور مثال درخت یا برکه آب موجود ، بدون دخل و تصرف در این معماری حفظ می شود در آیین شینتو خانه ها و معابد شینتو هر ۲۰ سال یک مرتبه بازسازی می شوند .
فنگشویی
در لغت به معنی آب و باد می باشد . هنر چیدمان محیط برای ایجاد تعادل و هماهنگی بهتر میان انرژی هایی است که ما را احاطه کرده اند .
از نظر فنگشویی با ایجاد تعادل میان ۵ عنصر بنیادی (چوب ،آتش،خاک،آب و آهن ) می توان نظم لازم را برای تغییر انرژی یک مکان ایجاد کرد .
بخش عمده فنگشویی و روابط بین نیروهای طبیعت استوار است که به وسیله ۵ عنصر ووشینگ نشان داده می شود .
شرقی ها معتقد هستند که این عناصر نشانگر تغییر بوده است.
آب و روانشناسی
انسان مجموعه ای است پیچیده از روح و ذهن و جسم. همانگونه که جسم آدمی به غذا نیازمند است ذهن و روح او نیز طالب عناصری است که به او آرامش ببخشد.
در جامه شهری که ساختمانهای بلند و خیابانها و زندگی ماشینی همه جا را احاطه کرده است جلوه های زیبایی و هنر بهترین پناه برای روی خسته و ارامش طلب آدمی است. لذا باید با بکارگیری عناصری که بافت نرم دارند گوشه عزلت و زیبایی فراهم کرد.
تا به روان انسان ارامش بخشید .آب یکی از این عناصر بشمار میرود . و چه در حالت سکون و چه در حالت حرکت نوازش دهنده روح انسان است. حرکت و موسیقی آب در جلوه گری بیشتر فضای سبز نقشی در خور توجه دارد.
میتوان آب را بصورت جویبار و چشمه برای نقاط ارام و بی سر و صدا و به صورت آبشار و فواره های بزرگ برای نقاط پر ازدخام و شلوغ طراحی کرد.
موزه آب
باغ موزه آب، از نمونه های معاصر معماری منظر ایران است که در سال های اخیر در قلهک ساخته شده. تم پارک تاثیر آب در زندگی انسان است و شامل باغ و ساختمان آکواریوم می باشد. باغ آن به عنوان یک پارک در مقیاس محله قلهک نیز عمل می کند.
جلوه های آب در این باغ به شکل آبنماهای مختلف که برگرفته از معماری سایر ملل است نشان داده شده است. فضاهای متعددی که در کنار آبنماها به وجود آمده است به وسیله محور های زاویه دار نسبت به جداره پارک به هم دوخته شده اند.
بررسی رنگ در معماری ، روانشناسی رنگ و رنگ در سبکهای هنری و معماری
منبع : تحریریه پیک کد