مسجد (کاربری مذهبی) شهرهای اسلامی
دولت اسلامی در شهر متولد می شود و با توجه به اینکه تشکیل این دولت برای اولین بار در مسجد صورت می گیرد،بنا براین وجود مسجد جامع به یکی از مشخصات اصلی شهر دوره اسلامی تبدیل می گردد.این امر تا آن حد اهمیت دارد که در دوران اولیه دولت اسلامی و قبل از تشکیل حکومت های محلی،سکونتگاهی به مقام شهر می رسد که صاحب جامع باشد.مسجد جامع علاوه بر نقش مذهبی خود،نقوش سیاسی و اجتماعی بسیار قوی را نیز داراست.
در تمدن اسلامی،مساجد علاوه بر اینکه عامل اصلی تشکیل شهرها بودند،تعیین کننده الگوی کلی و هویت مشترک شهرهای اسلامی نیز به شمار می رفته اند.شهرهایی که به دست مسلمانان تغییر شکل یافتند یا احداث شدند حیطه وسیعی از اقیانوس اطلس تا شبه قاره هند را در بر گرفته و علی رغم تنوع اقلیم و فرهنگ های بومی ،با ساختار و الگویی یگانه ظهور نموده اند که مساجد در این فرایند نقش کلیدی را بر عهده داشته اند. (سلطان زاده ،۱۳۶۲،۱۱)
برخلاف دیگر اماکن مذهبی نظیر کلیساها،در مساجد که حاصل کار معماران آگاه و عارف می باشد،تضاد میان فضای درونی و برونی اماکن از میان رفته است.به عبارت دیگر میان مسجد و جامعه اسلامی پیوندی پیوسته وجود دارد چنانچه که صحن مساجد معمولا دارای درها و دروازه هایی است که ازدو یا سه طرف ارتباط مردم محلات را با مراکز شهر و بازار تسهیل می نماید(عرفان،۱۳۸۷۵)
شهر اسلامی بیش از آنکه منزلگاهی برای قافله های عزم نواحی دوردست یا دژی برای حمایت از مومنان در برابر هجوم دشمنان باشد،محلی است که در آن همگان در تصمیم گیری و اجرای امور به ویژه در سطح محله ای مشارکت داشته و مساجد به عنوان میعادگاه چنین مشارکت و تجمع از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد. (جلیط ۱۳۷۲،۳۹)
در شهرها و محلات اسلامی مساجد و فضاهای وابسته به آن همراه دیگر مراکز زیارتی و آموزشی،بعد معنوی و فکری شهرها به وجود می آورند.در شهرهای اسلامی محلات مسکونی،بازار و سایر مراکز اقتصادی و اجتماعی با پیروی از نظم خاصی حول محور مساجد قرار گرفته اند.
مقاله بررسی توپی های گچی ته آجری با رویکرد به مسجد جامع یزد
دانلود مقاله تحلیل نشانه شناسی صورت و معنا در معماری مساجد
در شهرها و محلا ت ایران مساجد به همراه زیارتگاه ها و تکایا چنان در چشم اندازهای فرهنگی موثر واقع می شوند که در غالب آنها تنها ساختمان مرتفع شهری، این اماکن هستند.هم چنین در بافت شهری ومحله ای نقش مسجد آن قدر تعیین کننده و حساس است که گاهی مسیر اصلی خیابان را از ادامه و تعریض باز می دارد،به پاره ای از مشاغل اجازه فهالیت نمی دهد و در عین حال برخی حرفه ها را به شدت جذب می کند(شکویی۱۳۵۴،۳۵)
امروز در شهرهای اسلامی به فراخور گستردگی و جمعیت آنان تعداد قابل توجهی مساجد بزرگ و کوچک وجود دارد که نقش عمده ای در منظر غالب شهرها تشکیل می دهند و چهره و نمایی خاص به شهرها بخشیده اند همانند مسجد جامع یزد،مسجد جامع و مسجد امام اصفهان و… لازم به ذکر است که بیشتر مساجد شهرها که کانون های گرم شهرهای اسلامی اند دارای مناره ها و گنبد می باشند که بنا به فراخور ساخت آنها در سیمای شهرها چهره ای ویژه دارند.
خانه ها و کاربری مسکونی شهرهای اسلامی
اولین و پایدارترین تاثیراتی که یک انسان از محیط فیزیکی وفضای فرهنگی زندگانی خود کسب می کند در خانه و در میان خانواده روی می دهد.خانه هر انسان مامن اوست و این مقام امن عهده دار تامین دو رشته نیازهای امنیتی انسان است:.۱نیازهای امنیت جسمی .۲نیازهای امنیت روحی و روانی.خانه هایی که کلبد فیزیکی شهر اسلامی را می بخشد ،از دو اقتضای اقلیم و فرهنگی تاثیر می پذیرد.اصل اساسی در این میان عبارت از تعالی و گشادگی روحی انسان مسلمان و احساس امنیت جسمی و روحی او است. (فیاض انوش،۱۳۸۷،۳۱۳)
خانه شخصی ،فضای داخلی بسته ای است که ضمن تامین آرامش و امنیت خانواده، اندرونی اعضای آن به شمار می آید.پنجره ها کمتر به خانه های مجاور و کوچه ها اشراف دارند.البته پنجره ها چنان مشبک تهیه گردیده اند که افراد داخل منزل بتوانند فضای اطراف و مناظر محله ای را نظاره گر باشند بدون اینکه خودشان دیده شوند.در شهرهای اسلامی کهن هیچ نشانه ای از خانه در نخستین وهله میزان تمدن و دارایی ساکن خانه را مشخص نمی نمود.آنچه محلات زیبا را از خانه های ساده تر تفکیک می نمود،وجود مجموعه های ساده متوالی و متحدالشکل بود در صورتی که در نوگرایی جدید ،منطقه بندی و تقسیم بندی جدید شهری کاملا قابل تشخیص بوده و شکاف طبقاتی را ترسیم می نماید(عماد،۱۳۶۹،۱۱۶)
تفکیک حریم های خانوادگی از فضاهای دیگر به صورت اندرونی و بیرونی در ساخت خانه ها و جدا سازی فضاهای اختصاصی از فضاهای عمومی ،یعنی گذرگاه ها از طریق دیوار بلند و نصب در ورودی برای کنترل رفت و آمد به فضاهای اختصاصی و حیاط ها از موارد رعایت اصول معماری است.(راهنمایی،۱۳۸۶،.۴۸) واحد های مسکونی اغلب دارای مدخل ورودی Lشکل بوده اند تا از دید جلوگیری کنند.اسلام بر خصیصه پوشیدگی و حجاب در زندگی خانوادگی تاکید دارد.خانه همواره در یک سطح ساخته می شود و شهر شامل مجموعه ای از خانه هایی است که فضای داخلی آنها از خارج قابل رویت نباشند.
بازارها (کاربردهای تجاری) شهرهای اسلامی
واژه بازار در فارسی میانه و ادوار آن به صورت وازار یا ترکیب هایی مانند وازارک (بازاری) و واژگان (بازرگان) به کار می رفته، و در پارتی به صورت واژار استعمال می شده است.بازار از آن عناصری است که در تمدن های مختلف نمود بارزی دارد و با اینکه وظیفه اصلی آن رونق اقتصادی جامعه است،ولیکن محل شکل گیری بسیاری از حرکت های فرهنگی و سیاسی هم بوده است.بازارها که از مهمترین اجزای شهرهای تولیدی- بازرگانی بوده اند،نقش به سزایی را در رشد و توسعه شهرها بر عهده داشته اند.
بازار نیز چون مسجد از اشکال بسیار ساده آغاز کرده و در تحول خو د به پیچیدگی فضایی و انتزام کامل دست یافته است.میتوان از بازار به عنوان ستون فقرات شهر دوره اسلامی نام برد.به عبارت دیگر می توان گفت وجود قرینه های از پیش موجود بازار و میدان ،به این دو عنصر نقش اساسی در سازمان دهی شهر دوره اسلامی می بخشد، به گونه ای که با تقریبی نزدیک به یقین می توان از بازار و میدان به عنوان عناصر اصلی متشکله شهر دوره اسلامی یاد کرد(حبیبی،۱۳۸۶،۴۶)
به طور کلی بازار از مشخصه های مهم شهرهای اسلامی محسوب می شود که هنوزهم با گذشت قرن ها ارزش و اعتبار خوذ را از دست نداده است.اساسا فضای بازار تنها به دادوستد و بازرگانی اختصاص نداشت بلکه به مثابه مهمترین شاهراه حیاتی شهر برخی عناصر مهم شهری را در خود جای می داد.بازار از نظر کارکردهای اقتصادی – اجتماعی قدرت و دامنه نفوذ وسیعی داشت. ویژگی های کارکردی بازار و پیوند با مراکز مهم سه گانه سیاسی -اقتصادی و مذهبی موجب جریان یافتن همه فعالیت های اجتماعی به سوی بازار می شد در هنگام بحران اجتماعی،سیاسی ،به خصوص در مقابله با عوامل خارجی،بازار به عنوان سنگر اجتماعی مردم فعال می شد(نظریان ۱۳۸۳،۲۶)
می توان گفت که بازار پدیده ای است شهری و در عین حال عاملی است برای پیدایش شهرنشینی و همواره به صورت بافت غذا دهنده اصلی شهر،انجام وظیفه کرده و می کند.در بیشتر شهرهای اسلامی،بازار به صورت هسته مرکزی بافت سنتی و قدیمی شهر بوده و به عنوان قلب تپنده در پهنه شهری جای گرفته است.(شفقی۱۳۸۷،(۲۲۲ازجمله بازاهای قدیمی در شهرهای ایران می توان بم بازار اراک،بازار آصفهان،بازار تبریز،بازار تهران،بازار قزوین،بازار قیصریه لار،بازار کاشان،بازار کرمان،بازار وکیل شیراز وبازار یزد اشاره کرد.
محله شهرهای اسلامی
محله عبارت است از بخش کوچکی از شهر یا آبادی که ساکنین آن در برخی از هف های اجتماعی،اقتصادی،سیاسی،قومی،دینی و مذهبی و یا صاحبان حرف و پیشه و حتی مبدا شهری یا روستایی،مشترک باشند(شفقی۱۳۸۱،(۳۷۹بخش مسکونی شهر اسلامی را محله ها تشکیل می دهند که ساختار ویژه ای دارند و در حقیقت شهر اسلامی رامی توان مجموعه ای از مناطق و محلات متجانس و همگن دانست.
عدم تفکیک طبقات اجتماعی از خصیصه های بارز محلات شهر اسلامی است که فقیر و غنی در یک محله مشترک زندگی می کنند (خیرآبادی۱۳۷۶،۱۰۷)
محله در شهر اسلامی سکونتگاه قومی،نژادی،مذهبی و صاحبان پیشه هاست.محلات در شهرهای اسلامی از اجزا اصلی و فرعی تشکیل می گردد که عوامل فضایی اجتماعی،فرهنگی و اقتصادی در آن دخالت داشته است.اجزای محله را منازل مسکونی ،بن بست ها و کوچه ها و بالاخره تاسیسات عمومی مرکز محله نظیر مساجد،عبادتگاه ها ،بازارچه ها و …تشکیل می دهند(اشرف۱۳۵۴،.(۲۴از طرف دیگر همکاری و تعاون بین افراد محله و حمایت اجتماعی و اقتصادی آنان از همدیگر به صورتی است که فقدان قوانین و مقررات برای تامین امنیت اجتماعی فرد را تا حدودی جبران می کند.
به طور کلی فعالیت های محله در سه بخش عمده اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی قابل رویت است.در بخش اقتصادی فعالیت بازارچه و حجم معاملات نسبتا زیاد است.تولیدات مختلفی در محله انجام می گیرد و مشتریانی را گاهی در خارج از محله جذب می نماید.در بخش اجتماعی همیاری در مسایل اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی است.مشارکت افراد محله از طریق شورا و پرداختن به مسایل آموزشی،مدرسه سازی،کنترل مسایل اجتماعی و تعاون بین هم محله ای هاست.در بخش فرهنگی وجود حسینیه و میاجد و هیات های مذهبی،کاروان های سیاحتی- زیارتی.فعالیت های کانون های فرهنگی،مراکز هنری،در راستای برآورد نیازمندی های کودکان و نوجوانان برای قبول مسیولیت اجتماعی و در جهت پر کردن اوقات فراغت نوجوانان و جوانان بسیار مهم است.
مدارس و کاربرد های آموزشی شهرهای اسلامی
علاوه بر وجود مسجد جامع و بازار که از خصایص ویژه وکالبدی شهرهای اسلامی است مذارس نیزاز ویژگی های منحصر این گونه شهرهاست .در آغاز یکی از نقش های مهم مسجد پرداختن به امر آموزش بود.در قرن های دوم وسوم هجری شمار مکتب ها و معلمان رو به افزایش نهاد.خصوصیت مهم مدلرس یعنی جنبه مذهبی آنها یکی از عوامل مهم تعیین کننده موقیعت آنها در شهر بود(نظریان،۱۳۸۳،(۲۷اغلب مدارس بزرگ اسلامی در امتداد یا در جوار بدنه بازار و راسته های اصلی شهر احداث می شدند.شهرهایی مانند اصفهان،تبریزو یزد نمونه های بارز این موضوع هستند.
مدرسه از تحولات دیگر مساجد است اما باید گفت در گذشته مسجد و مذرسه گاه به جای هم مورد استفاده قرار گرفته اند و حتی اگر بخواهیم از مدارس کهن کشورهای اسلامی آغاز سخن کنیم باید مساجد را مورد توجه قرار دهیم و بعد از آن هم که ساختن مدرسه برای تعلیم علوم شرعی معمول شد معماری مخصوص مساجد در آنها موثر واقع گردید.حتی باید در نظر داشت که پس از ایجاد و توسعه مدارس،مساجد نیز جنبه تربیتی و تعلیمی خود را حفظ کرد.
ایجاد مدارس از قرن چهارم به بعد در شهرهای ایران اهمیت یافت و حتی موقوفاتی نیز به آنها اختصاص یافت.جنبه های مذهبی به عنوان خصوصیت برجسته آنها بدان ها موقعیتی با اهمیت می بخشید.مدارس علاوه بر کارکرد های مذهبی دارای کارکردهای سیاسی و اجتماعی بودند.مسجد و مدرسه چهار باغ اصفهان نمونه جالبی از بناهای اسلامی است که تاثیر فرهنگ مذهبی،ویژگی های معماری ایرانی – اسلامی در آن آشکارا به چشم می خورد.
میدان شهرهای اسلامی
میدان عرصه نمایشی است برای زندگی یک شهر که از حرکت ،کوشش و تلاش برای زندگی و سرزندگی شهروندان خبر می دهد(ابراهیمی،۱۳۸۸،۱۰۸)میدان به عنوان یک فضای شهری با حضور و مکث معنی دار انسان و به منظور و مقصود معینی در ارتباط با حرکت جمعیت موجودیت می یابد و علاوه بر آن جلوه های روشنی از یک فضای ایجاد کننده ارتباط، تماس و فعالیت آدمی را نمایان می سازد.مطالعه شهر از دوران کهن،به خصوص شهر های ایران بعد از اسلام ،تا زمانی که شهرسازی از لحاظ ورود مفاهیم تازه ، غریبه و گسستن از ارزش های گذشته خود قرار نگرفته است،گویای آن است که همواره میدان نیز همچون دیگر اندام های موثر و کارکردی، در حیات جاری شهر،حضوری موثر دارد.
به عبارت دیگر می توان گفت که در شهرهای دوره اسلامی،نقش و عملکرد میدان از قبل مهم تر می شود و می توان از بازار و میدان به عنوان عناصر اصلی شهر اسلامی یاد کرد.به طوری که میدان از دوره سلجوقیان به بعد شروع به تثبیت خود کرد و در دوره صفویه به مفاهیم عمیق و کارآمدی در معماری و شهر سازی رسیده و در دوران قاجار به نهایت نقش خود دست یافته است.
در قرون اولیه اسلامی،در میانه و پیرامون میدان بزرگ شهر فقط مسجد جامع و کاخ های حکومتی و ساختمان های نگاهبانی قرار داشت.در اواخر قرن سوم هجری میدان های بزرگی ساخته می شودکه اطراف آن دیوارهای مختلف،کاخ حکومتی،مسجد اعظم(اغلب جامع) و بازارها برپا می شود.بارزترین نمونه ای که از روزگاران پیشین به جای مانده را می توان در میدان کهن اصفهان جست و جو کرد(حبیبی،۶۴،۱۳۸۳)
دانلود کتاب معماری مبانی نظری در طراحی ورودی شهر
در قرن های پنجم و ششم عبارت بود از میدان اصلی و بزرگ (اغلب در میانه شهرها) که پیرامون آن کاخ ها ،دیوان ها، قرار داشت و دهانه اصلی بازار به آن باز می شد.میدان رفته رفته اهمیت ویژه ای می یابد و ار این دوره با نقش و عملکردهای متفاوتی چون تجاری ،فرهنگی،ورزشی،مذهبی،اداری وحکومتی کار اتصال شهر کهن و توسعه جدید آن را نیز بر عهده می گیرد.راه های اصلی منشعب از دروازه ها می بایست به بازار برسند و نقش اتصال آنها با بازار را میدان برقرار می سازد(برومند۱۹،۱۳۷۴)
شبکه معابر شهرهای اسلامی
فضاها و عناصر مختلف شهر ها توسط شبکه راه ها و ارتباطات به همدیگر متصل شده و شهروندان از طریق شبکه های ارتباطی به شهر تحرک و جنب و جوش می بخشد.بر حسب عوامل مختلف و نیازهای گوناگون شبکه معابر نیز انواع گوناگونی را شامل می شود .در واقع نمی توان به شبکه شهرهای قدیمی ایران نام آشفته داد.چرا که این شهرها در زمان شکل گیری و توسعه و بر حسب نیازمندی های زمانی ،مکانی،فرهنگی،جغرافیایی و…به ایجاد چنین شبکه بندی هایی پرداخته اند.
در گذشته احداث شبکه گذرگاهی شهرها هر چند ممکن بود ضوابط و قانونمندی های خاصی نداشته باشد،تابع اصول کلی به شرح ذیل بود:
- راه های اصلی کاروان رو پس از ورود به شهر تقریبا به طور مستقیم به بازار ختم می شد؛
- محدود بودن راه های دسترسی و ورود به ارگ و کهندژ به علت رعایت اصول ایمنی و امنیتی؛
- بسنده کردن به کوچه های تنگ و باریک به عنوان شریان های گذرگاهی در سطح محله ها و پرهیز از احداث خیابان های وسیع به علت ملاحظات دفاعی در زمان شکسته شدن دروازه ها و ورود دشمن به شهر؛
- استفاده از کوچه های بن بست و پرپیچ و خم در سطح کوی ها و برزن ها به علت ملاحظات دفاعی و به هنگام کشیده شدن نبرد به جنگ تن به تن به طوری که مهاجمان نتوانند سواره وارد کوی و برزن شوند؛
- احداث راه های زیرزمینی یا مخفی برای گریز از شهر در مواقع بحرانی یا هنگام اشغال آن به وسیله نیروهای مهاجم؛
- احداث برخی گذرگاه های مسقف در شهرهای مناطق گرمسیری یا پرباران. به طور کلی عرض و کیفیت راه های ارتباطی درون شهری با جایگاه و عملکرد آنها در بدنه شهری ارتباط مستقیم داشت.(رهنمایی،۴۲،۱۳۸۶)
علاوه بر آنچه که دربالا ذکر شد،در بسیاری از شهرهای قدیمی ایران که دارای بافت های با ارزش و فضاهای معماری و بناهای تاریخی هستند،می توان ویژگی بسیار جالبی را مشاهده کرد و آن عبارت است از وجود سلسله مراتب در شبکه های ارتباطی و معابر.این شبکه ارتباطی را چه در فضاهای بیرون محله ای و چه در داخل بافت پیچیده محلات می توان به فضای کاملا خصوصی(خانه)،فضای نیمه خصوصی (هشتی و بن بست)،فضای نیمه عمومی(گذرگاه فرعی)،فضای عمومی(گذرگاه اصلی و بازارها) و بالاخره به فضای کاملا عمومی(مساجد و میدان ها) تقسیم کرد(دهاقانی،۳۴۳،۱۳۸۳)
باغ ها و فضاهای سبز شهرهای اسلامی
طرح باغ های ایرانی و ساختمان های آن غالبا آمیزه ای از سبک معماری و باغ سازی پیش از اسلام و شیوه معماری سده های بعد که ویژگی های کلی معماری ایرانی را داراست و با نام معماری اسلامی شناخته می شود
- برخی تاثیراتی است که از معماذی و باغ سازی کشورهای دیگر پذیرفته می باشد(آریان پور،۵۱،.(۱۳۶۵باغ های ایرانی همواره یکی از مصادیق بارز هنر،علو و ذوق ایرانی بوده و در همه منابعی که به معرفی و شرح شهرها
- مجتمع های زیستی ایرانیان پرداخته اند توصیف باغ ها و ارتباط آنها با محیط ساخته شده سهم مهمی از مباحث را به خود اختصاص داده است.علاقه ایرانیان را به احداث باغ های بزرگ در داخل یا خارج شهرها و نیز باغچه در خانه ها ،بیش از هر چیز باید معلول محیط گرم و خشک بخش عمده ای از ایران دانست.این علاقه در سراسر تاریخ مدون این سرزمین به چشم می خورد و بر اساس مدارک موجود پیشینه آن دست کم به زمان هخامنشیان می رسد(نقی زاده ۳۳،(۱۳۸۲
فضاهای سبز و باغ ها همیشه قسمت های جالب شهر ها را تشکیل می داده اند . در سفرنامه سیاحان و جهانگردان خارجی که به ایران سفر کرده اند ، از شهر های ایران به عنوان باغ شهر ها و کاخ های ایرانی که غرق در فضاهای سبز بوده اند ، علاوه بر اینکه جلوه ای از معماری را عرضه می کردند ، الهام گرفتن از طبیعت و بهره گیری از سنت های معماری کهن را نیز نشان می دادند . ایرانی ها با ساختن باغ ها ی مملو از درخت ، نهایت استفاده را از منایع آبی زیر زمینی و صرفه جویی در مصرف آب های سطحی می کرده اند .
باغ ها همیشه نقش مهمی را در برنامه ریزی شهرهای ایران دارا بوده اند . اشکال باغ های ایرانی مبدأ و خاستگاه بسیار باستانی داشته و ایجاد آنها طرح و نقشه های شهری را تحت نفوذ قرار می داد ، چرا که اغلب به صورت چهار باغ یا چهار گوشه طراحی می شده اند . در برنامه ریزی های شهری ، اوج باغ شهرسازی در سمرقند و اصفهان دوره شاه عباس اول بوده است . از نمونه های بسیار جالب چهار باغ سازی می توان به ایجاد چهار باغ اصفهان اشاره کرد .
کاربری های تفریحی و اوقات فراغت شهرهای اسلامی
اوقات فراغت یکی از مهمترین محورهای زندگی شهری است و تفاوت بارزی از این لحاظ با زندگی روستایی را نشان می دهد . تفریح و سرگرمی امروزه به عنوان یک در خواست گروهی و یک ارزش اجتماعی ظاهر شده و در عین حال که نقش تمدد اعصاب و استراحت از کار روزانه را دارد ، وظیفه دینامیک دیگر آن این است که شخیصیت فردی و شکوفایی روحیه جمعی را نیز ایفا می کند ( توسلی ، . ۱۵۶: ۱۳۷۳)
در شهرهای باستانی و شهر اسلامی ، گشت و گذار در شهر شاید مهمترین و اصلی ترین شکل گذران اوقات فراغت بود . این گذار با حضور در فضاهای عمومی شهر مانند بازار ، مساجد ، تکیه ها ، خیابان ها ، میدان ها انجام می شد . در طول دورانی طولانی که شهر اسلامی را مشخص می کند یکی از راه های شهرنشینان برای گذران اوقات فراغت خروج از شهر نیز بوده است . این بازگشت به »غیر شهر« و به طبیعت ، معنای نمادین در بر داشته و در عین حال راهی برای گریز از فشار زندگی پرتنش و متراکم شهری بوده است و باید گفت حتی در شهر مدرن نیز هنوز به مثابه یکی از روش های اساسی استراحت مطرح است ( فکوهی ، ۳۹۵ : ۱۳۸۵)
حمام ها ( کابری های بهداشتی ) حمام ها به عنوان مراکز بهداشتی در کلیه محلات ایجاد می شده و به عنوان یک ضرورت در فرهنگ و اندیشه مردم وجود داشته است . حمام ها یکی از مهمترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه بوده اند . این فضا ها همیشه به عنوان یک عنصر اصاصی در نواحی مرکزی هر بخش شهری مطرح بوده اند . ایجاد حمام ها در شهر های مختلف با آغاز کسترش اسلام در ایران و به ویژه در در دوره عباسیان شدت گرفت . حمام ها در شهر ها به عنوان یک عنصر شهری ، فضایی را در محل های تقاطع معابر مکان های عمومی به خود اختصاص داده و هر حمام سرویس دهی به قسمتی از جمعیت شهر را به عهده داشته است ( دهاقانی ، . ۳۵۵ : ۱۳۸۳)
در شهر های اسلامی حمام ها در گذرگاه های اصلی شهر ، راسته بازار ها و کاخ های حکومتی طوری ساخته می شد که برای تأمین آب بهداشتی و خروج فاضلاب مشکلی پیش نیاید . شاید بتوان گفت حمام پس از مسجد و مدرسه یکی از مهم ترین بناهای شهری محسوب می شدند . فضای اصلی هر حمام، شامل بینه ، میان در ، گرمخانه بود . به این ترتیب که هر یک از فضاهای فوق به وسیله راهرو و هشتی از فضای دیگر جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم شود . کف حمام ها از سنگ مرمر و دیگر سنگ ها پوشیده شده بود ، راه حمام با سنگ و کاشی تزیین می شد . از جمله تزیینات داخلی حمام آهکبری به صورت ساده و رنگی بوده است (مانند حمام گنجلی خان کرمان ، کردشت میانه و خسرو آقا اصفهان ) .
گورستان با آرامستان جای آرمیدن است و کلمات مشابه آن مزار ، گورستان ، قبرستان ، آرامگاه ، مرقد ، بقعه ،تکیه و زیارتگاه می باشد . به گونه ای خود جوش همراه با شکل گیری شهر ، گورستان ها به صورت یک دانه شهری انفکاک ناپذیر در شهر ها بنیان گذاشته شدند . در اعصار تاریخی همه ملت ها حتی مشرکین ، گورستان ها نقش مهمی در سرنوشت شهرها ایفا می کردند و آداب و رسوم دفن اموات و شعائر مربوط به آن جزوی از فرهنگ اقوام و ملل را تشکیل داده است .
این عنصر و کابری از جمله مکان های مورد لزوم یک شهر بود که معمولاً در اطراف امام زاده ها و بقاع بزرگان مذهبی بنا می شده است . معمولاً سنگ قبر مقدسین اسلامی به وسیله معجرها و پرده ها پوشیده می شده است . گورستان ها در حیات فرهنگی شهر های اسلامی نقش مهمی ایفا می کنند . از صدر اسلام مزارت ، جزوی از حیات شهر اسلامس و در کنار محلات واقع بود ، زیرا زیارت قبور مسلمانان یک سنت و دستور نبوی است و برکات معنوی و تربیتی بیشماری دارد ( منتظر القائم ، ۲۶۲ : ۱۳۸۷)
مقبره های مذهبی در بیشتر شهرها و روستاها به امام زاده معروف شده اند و در مقایسه با سایر بنا های اسلامی ( بجز مساجد ) از اعتبار ویژه ای برخوردارند . امام زاده ها بیش از بناهای دوره اسلامی مورد احترام و علاقه مسلمانان به ویژه شیعیان هستند ، بناهای فوق در طول زمان توسعه یافته و از یک آرامگاه معمولی به مجموعه های بسیار باشکوهی تبدیل شده اند ، مانند مجموعه بناهای مشهد ، قم ، بسطام و شیخ صفی ( کیانی ، : ۱۳۷۴ .۱۰)
تنها در این دوره اسلامی است که ایجاد مقبره ها و زیارت گاه ها از چنین پیشینه طولانی ، ویژه گی های معماری منحصر به فرد و تزیینات با شکوه برخوردار است . این گونه بناها به نام های برج ، گنبد ، بقعه و مزار نیز معروف بوده اند مانند برج رادکان ، گنبد قابوس یا بقعه شیخ صفی . گورستان ها دانه های میراث فرهنگی و هویتی جوامع می باشند . بنابر این حفظ و حراست از مزارات سبب تقویت بنیه فرهنگی می گردد و تاریخ فرهنگ هر منطقه را برای ما روشن می کند .
مقاله شهر و شهرسازی در دوران انقلاب صنعتی و پس از آن
آب انبار ها در شهرهای اسلامی
موقیت اقلیمی مناطق مختلف ایران تأثیر زیادی در ابداعات معماری این سرزمین داشته است . از روزگاران کهن در کنار طرح های عمده تأمین آب مانند ایجاد قنات و ساختن سد ، به ذخیره سازی آب های زمستانی و مصرف آن در فصل های کم آب و خشک سال نیز توجه شده است و ( آب انبار ) را به همین منظور بنا کرده اند.
این فضا با توجه به شرایط اقلیمی ایران و کمبود آب در نواحی خشک کم باران کشور و به منظور جلوگیری از هدر رفتن آب به وجود آمده است . نقش آب انبار ها در بافت شهر های حاشیه کویر و منطقه های کم باران ایران در دوره پس از ورود اسلام چنان چشم گیر است که در بسیاری از آبادی ها ، شهرک ها و محله های مختلف شهر های بزرگی چون ، یزد ، آب انبار ها قلب آنها را تشکیل می داده است . آب انبار ها به عنوان تنها منبع ذخیره و نگه داری آب در شهر های کویری به حساب می آمده اند .
نوع خانگی آن که حالت خصوصی داشته ، بیشتر در میان روستاها ، در کاروانسرا ها ، در مسیر راه های کاروانی ، در قلب محلات یا شهر های کویری بوده است که به همراه مسجد ، امام زاده ، حمام ، بازار و میدان ، مجموعه مرکزی شهر را ارج و زندگی می بخشیده و شکل یابی محلات و کوچه ها را نیز تحت تأثیر قرار می داده اند .
کاروانسرا در شهر های اسلامی
کاروانسراها کارانسراها را میتوان مهمترین فضای معماری طراحی شده در بازار ها و تقریباً همانند پاساژهای امروز داست .
یکی از علل پیدایش کاروان سراها را می توان محدود بودن طول راسته های بازار دانست . همان گونه که امروزه اگر یک خیابان تجاری بسیار پر رونق شود به گونه ای که تمام دکان های واقع در امتداد آن پاسخ گوی نیاز موجود به فضاهای تجاری نباشد ، به تدریج پاساژ هایی در پشت دکان ها ساخته می شود و تنها ورودی آن ها را به آن خیابان قرار می دهند و به این ترتیب به ظرفیت فضاهای تجاری یک خیابان افزوده می شود . در گذشته هم اگر بازار اصلی یک شهر توسعه می یافت ، این توسعه هم در جهت امتداد طول و محور راسته اصلی بازار صورت می گرفت و هم تعدادی کاروان سرا در پشت راسته اصلی و گاه در کنار راسته های فرعی ساخته می شد از ابتدای قرن حاضر به تدریج در بازارها به جای واژه کاروانسرا ، واژه سرا را به کار می برند .
کاروانسرا ها را از نقطه نظره عمل کرد و نحوه استفاده می توان به سه دسته تقسیم کرد : یکی کاروانسرا های مابین شهرها ، دیگری کاروانسراهای بیرون از حصار شهرها و سومی کاروانسراهای شهری . کارواسراها بر حسب نقش و موقعیتی دارا بودند . در کنار خود عناصر خدماتی چون نانوایی ، حمام ، اصطبل ، انبار علوفه ، مخزن آب ، آسیاب ، بارانداز ، دکان و … را نیز داشتند ( دهاقانی ، . ۳۱۶ : ۱۳۸۳)
کاروانسراها فضاهای درون گرا و دارای یک حیاط مرکزی بوده اند که حجره هایی در چهار سمت آن در یک یا دو طبقه ساخته می شد. کاروانسراهای شهری محل عرضه کالا بود . معمولاً حجره های طبقه هم کف را در بسیاری از کاروانسراها به عنوان دکان به عرضه کالا اختصاص می دادند و حجره های طبقه فوقانی بیشتر به صورت یک فضای دفتری و اداری به بازرگانانی اختصاص داشت که به صورت عمده به خرید و فروش کالا ها می پرداختند . کاروانسراهایی که به مسجد جامع و مرکز شهر و راسته های عرضه کالا های گران بها نزدیک بودند ، جایگاه بازرگانان ثروتمند بودند ، در حالی که کاروانسراهایی که در نزدیکی در وازه های شهر و راسته های ویژه عرضه کالا های ارزان قیمت بودند ، بیشتر به پیشه وران و تولید کنندگان اختصاص داشتند .
خارج از عواملی که ذکر شد شهرهای اسلامی ، از عناصر و دستگاه های علمی و رفاهی دیگری نیز برخوردار بوده اند که از آن جمله رصد خانه ، کتابخانه ،حسینه و تکایا ،خانقاه ها یا زاویه ها ، سقاخانه ها و مؤسسات خیریه و عامل المنفعه می باشند .