مقدمه تاثیر نور در معماری داخلی
نور اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. عنصری است که با آن دیدن اشیاء ممکن میشود. نور مناسبترین ماده ساختاری است که میتواند به فعالیت های روزمره ما شکل، زیبایی، لذت و راحتی ببخشد ما را به خود جذب میکند و از نظر تاریخی میتوان گفت نور و روشنایی برای انسان مقدس و نشان از زندگی و پاکی بوده است. انسان که خود آفریده نور است، بقا و سلامت جسمی و روحی آن نیز در گرو نور میباشد. روشن است که هستی و بقاء بشریت و همچنین یادگیری، پیشرفت و ارتقاء مداوم کیفیت زندگی اکثر انسانها در گرو نگاه کردن و دیدن است و لازمه دیدن، همانا نور میباشد. قطعا اگر نور نبود هستی هم به وجود نمی آمد و پدیده نور بود که توفیق حیات در روی زمین را به انسان داد.
امروزه دانشمندان، طراحان و روانشناسان معتقدند که نورها نقش مهمی بر خل و خوی انسان و رفتارهای اجتماعی دارند. با اشاره به روح بخشی فضا، نور به موضوع کاربردهای گسترده ای در اصول طراحی محیطی تبدیل شده است. اخیراً، دانشمندان معتقدند که نور غالباً در طراحی داخلی به افزایش کاربرد به جای مؤلفه اصلی طراحی در کنار شکل، رنگ، بافت و غیره می پردازد. پس این سوال پیش می آید که چگونه طراحان، مربیان و دانشجویان در طراحی نور به تعریف مجدد نور به عنوان عامل شرکت کننده در ترکیبات سه بعدی دست مییابند؟
نورپردازی با طراحی مناسب یکی از مؤلفه های مهم طراحی است که توانایی فرد را در اجرای فعالیتهای طبیعی روزانه مورد پشتیبانی قرار داده و سطح ناتوانی ناشی از این کمبودها را کاهش میدهد. نور روزانه حاوی طیفی است که در آن ساعت شبانه روزی
حساسیت بالایی داشته و سطوح بالاتر نور را در طی روز فراهم میسازد. ترکیب نورپردازی مناسب درون خانه و مواجه منظم نور در طول روز به سبک فعال زندگی و بهبود کیفیت زندگی میپردازد. در کل مسایل محیطی دارای دو جنبه هستند. اول اثرات فعالیت انسان بر ثبات اکولوژیرک و دوم اثررات محریط بر سلامت و بهزیستی انسان.
نور و روشنایی
مقدار نور مورد احتیاج ما در فضاهای مختلف متفاوت است و بستگی به نوع استفاده از فضا و کارکرد آن دارد. بعضی فضاها احتمالا در روز و یا فقط در شب مورد استفاده قرار می گیرند، لذا می بایست این مسائل را در موقع انتخاب نور برای فضای مورد نظر مورد توجه قرار داد. مقدار تابش نور خورشید را می توان توسط پرده، نوع شیشه و بزرگی و کوچکی پنجره تنظیم کرد. ساعات تابش نور خورشید در روز، معین است و تغییری در ساعات تابش و جهت آن نمی توان داد، ولی نور مصنوعی را می توان به طور دلخواه در جهت های مختلفی تنظیم کرد که در ساعت مختلف قابل استفاده باشد. پدیده «روشنایی» عامل اصلی مجموعه ی تجربیات ما از جهان اطراف است و در واقع بخش اصلی ادراک بصری را تشکیل می دهد.
این پدیده در قالب بخشی از نظریه ی نور پردازی در ارتباط تنگاتنگ با طراحی فضاهای معماری قرار دارد. روشنایی باعث ترقی اجتماعی و تقویت سیستم کنترل غیر رسمی جمعیت شده و اثر مراقبتی و بازدارندگی دارد. به علاوه یک سرمایه گذاری موثر در زمینه کاهش جرم است . «نورپردازی» ترکیبی از علم و هنر و موضوعی است درباره اینکه مردم چگونه محیط اطرافشان را روشن می کنند و چه واکنشی نسبت به آن نشان می دهد. نورپردازی موفق در هر زمینهای (شهر سازی ، معماری) به فهم دقیق ویژگیهای موضوع مورد نور پردازی متکی است. فضا در معماری همان فشردن و پیراستن قدرت نور است.
نور در معماری و جایگاه آن در اندیشه سهروردی
“نور” جدا از نقشی که در جهات روشنایی بخشیدن به داخل ساختمان به عهده دارد در ارتباط با تزئینات معماری اسلامی نیز حائز اهمیت است. تمثیل نور در اعتقاد مردم ایران سابقه ای طولانی دارد. در ادیان قبل از ظهور اسلام در ایران مثل دین زرتشتی و کیش مانوی، تمثیل نور برای تبیین تعالیم این ادیان استفاده می شد. در دوره ی اسلامی نیز، محوری ترین بنیاد اندیشه ی حکمت اشراق سهروردی بر نور استوار بود که در ایران گسترش بیشتری یافت. معماری اسلامی در ایران تاکید ویژه ای بر نور دارد. این معماری باز تابنده ی مکان مقدس، حیات و حضور نور است و بر روح آدمی تاثیر می گذارد. هنر اسلامی عنصر نور را اساسا به عنوان تمثیلی از جلوه ی وجود مطلق به کار می گیرد.
سهروردی مکتب فلسفی خود را بر اساس نور و ظهور استوار کرده و معتقد است نور چیزی جز ظهور نیست و ظهور نیز جز واقعیت نور نیست. مفهوم نور یک مفهوم بدیهی عقلی است؛ نور ظاهر بالذات و مظهر للغیر است، لذا چیزی اظهر از نور نیست و از هر چیزی روشن تر و اجلی است، لذا امری بسیط است و جنس و فصل ندارد چون جنس یک ماهیت مبهم و ناقص است که به واسطه فصل تحصل می یابد؛ نور نه جنسی دارد و نه فصلی پس حدی ندارد، به عبارت دیگر بی نیاز از تعریف است، زیرا چیزی اظهر و اعرف از نور نیست که نور با آن تعریف شود.
روانشناسی نور
و چگونگی پرداختن به امر نور رسانی در فضای داخلی، اثر روانی بسیاری بر دید و نگاه افراد در محیط این تایید است که نور کافی و متناسب اثری جز تقویت روحیه ندارد و برخلاف آن هم صادق است. شاید تجربه کرده باشید که نور ناکافی در یک محل چه اثر ناخوشایندی بر احساستان به هنگام استفاده از آن فضامی۔ گذارد. برای نمونه، اتاق های آفتابگیر که نور زیادی دارند فضایی خوشایند، گرم و شاد دارند که باعث ایجاد حالت و احساس دلپذیری در انسان می شوند. در حالی که اتاق هایی که نور غیر مستقیم دارند از فضایی خسته کننده، بی روح و سرد برخوردارند و در انسان ایجاد دلتنگی و افسردگی می کنند. در روزهای آفتابی که نور، سایه روشن ایجاد می کند، افراد فعال و پرانرژی می شوند. برعکس، در روزهای مه گرفته و ابری که هیچ سایه روشنی وجود ندارد فضا راکد، دلگیر و کسل کننده است. تفاوت این دو روز را می توان در چگونگی کفیت نور دانست .
نورپردازی مناسب نیازهای انسان را برآورده می کند، خاطر او را آسوده می سازد و احساس آسایش و امنیت ایجاد می کند. برخلاف این حالت، نورپردازی نامناسب می تواند محل را آکنده از جوی ناراحت کننده یا ساکنان آن محل را عصبی، نگران و مضطرب سازد، فرد مدام این حس را با خود دارد که گویی عاملی میانه، درست و به قاعده نیست. حتی ممکن است نور کم و حساب نشده موجب سر درد، خستگی چشم، اضطراب یا حتی تصادم به دلیل دید کم شود.
شناخت آثار روانشناسی
در یک محیط شاخته شده عوامل زیادی بر حالت روانی و عاطفی کاربران تاثیر می گذارد. در یک فضا مشخص شدت نور و رنگ به عنوان دو عامل مهم در اثر گذاری بر حالت روانی و عاطفه کاربران محسوب می شود. وقتی مردم می خواهند خود را با محیط دیگری وفق دهند، اگر در شرایط خوبی نباشند اعتقاد بر این است که از میزان بهره وری محیط به طور کلی خوب بودن کاسته شده است.
شناخت آثار حسی
برای شناخت آثار حسی نور، چگونگی اندازه گیری احساس اهمیت ویژه ای می یابد. به طور کلی احساس خودش را در سه شکل مجزا شامل ۱) تغییرات جسمی ۲) تغییرات روحی و روانی ۳) تغییرات رفتاری نمود می دهد. لازم است که مطالعه ی آثار حسی نور تنها به یکی از موارد فوق محدود نشود و شامل نمونه ای از سنجش هر سه نمود باشد.
تغییرات جسمی
تغییرات جسمی به معنی تغییر در ویژگی های فیزیکی کاربران محیط می باشد. نور و رنگ بدون شک همان گونه که حس و ذهن (روح و روان) را تحت تاثیر قرار می دهد عملکرد بدن را نیز تحت تاثیر می گذارد. احساس ناخرسندی و ناراحتی در محیط نوری نامناسب به دلیل آثار زیستی و نور محیط نامناسب بودن بر بدن می باشد.
تغییرات روحی و روانی
تغییرات روحی و روانی مربوط به تجارب انتزاعی می باشد که سنجه های روحی و روانی مانکن های خود ارزیاب می باشند. مانکن های خود ارزیاب ابزاری تصویر گراست که توسط لنگ برای ارزیابی مستقیم رضایتمندی، انگیختگی و تسلط مربوط به پاسخ به یک شی یا اتفاق ابداع شده است. از این معیار به جهت اینکه سیستمی توصیفی برای احساسات فراهم می کند استفاده گردیده است.
تغییرات رفتاری
تغییرات رفتاری به صورت افعال فیزیکی فرد نظیر دوری جستن یا خو گرفتن با فضای دارای رنگ مشخص می باشد که خود در سنجه های متفاوت مورد بررسی قرار می گیرد.
نور و درمان افسردگی
در مجموع درمان با نور ملایم، گزینه ای عالی برای درمان افسردگی های غیر فصلی در کنار درمان با داروهای ضد افسردگی می باشد. امروزه تاثیر مثبت نور مناسب بر روان و رفتار و خلق و خوی، قدرت نیرو بخشی و تولید انرژی مثبت در انسان، غیر قابل انکار می باشد. زیرا نور اثر مستقیم بر فعالیت بخش های درون مغز دارد و اشتیاق و علاقه به روشنایی و یا ترس از تاریکی، فقط مسأله واهی یا روانشناختی و یا اجتماعی نیست، بلکه اثربخشی بهینه نور در سلامت روان و تاثیر آن در تغییر خلق و خوی و رفتار انسان و در نهایت ارتقاء کیفی اخلاقی وی در پروژه های تحقیقاتی مختلف نیز ثابت شده است. در مباحث فلسفی و حوزه های علوم انسانی هنگامی که بحث پیرامون کمالات و اخلاقیات مطرح می باشد، قطعا مؤلفه و منظور مخاطب، انسان واجدالشرایطی است که ابتدا باید به لحاظ روانی از سلامت نسبی برخوردار باشد.
تاثیر نور و رنگ بر رفتار انسان
ادراک انسان از محیط محوری ترین مقولات در روانشناسی محیطی است. ادراک محیطی فرآیندی است که از طریق آن انسان داده های لازم را بر اساس نیازش از محیط پیرامون خود بر می گزیند. در حقیقت ادراک محیطی از تعامل ادراک حسی و شناخت که در ذهن انسان و روان او تجربه شده اند حادث می شوند. در این فرآیند نقش محیط به عنوان عامل اساسی در رشد، توسعه و در نهایت یادگیری مورد توجه قرار می گیرد. یکی از عواملی که باعث می شود انسان در برخی فضاها احساس شادی و شعف کند و بیشترین لذت را از بودن و ماندن در آن محیط ببرد یا بالعکس در فضاها و مکان های غمگین، دل مرده، افسرده و بیقرار شود و یا اینکه احساس هویت و آرامش را به یک فضا القا کند و روابط اجتماعی را ارتقا بخشد.
نورپردازی با نور مصنوعی
نورپردازی به طور کلی به چهار صورت انجام می شود: نورپردازی کلی، تاکیدی، کاربردی و دکوراتیو. برای اجرای یک نور پردازی قابل کنترل، راحت و کاربردی، باید استفاده از همه این حالت ها به صورت انفرادی یا ترکیبی اولویت بندی شوند
نورپردازی کلی:
این نوع نور پردازی اصلی ترین حالت است که به نور پردازی محیطی نیز معروف است و در حقیقت جایگزین نور طبیعی روز می شود. این نوع روشنایی می تواند از طریق چراغ های سقفی، دیواری، رومیزی و لوسترها و هم چنین ترکیبی از سه نوع نورپردازی دیگر بوجود آید.
نورپردازی کاربردی:
نورپردازی کاربردی یعنی تامین نور کافی و مناسب به تناسب کاربرد محیط، می توان به نورپردازی مناسب برای آشپزخانه اشاره کرد. چراغ های رومیزی و آویزهای سقفی، نمونه های خوبی برای این نوع نورپردازی هستند.
نورپردازی تاکیدی:
از این نوع نور پردازی برای تاکید بر حضور عنصری مهم و زیبا در دکوراسیون، مانند تابلوهای هنری، مجسمه ها و غیره و نیز برای ایجاد احساسی دراماتیک در فضا استفاده می شود. این نوع نور پردازی حتما باید در کنار نورپردازی کلی و برای ارتقاء حال و هوای فضا و نیز برجسته ساختن پارامترهای مهم محیطها و آثار به کار گرفته می شود. نورپردازی شناور، نورهای نقطه ای و نورپردازی خطی از انواع مهم این نوع نورپردازی هستند که می توانند به ایجاد سایه روشن در دکوراسیون و جلب نظرها بسوی قسمتی خاص در چیدمان به شما کمک کنند.
نورپردازی دکوراتیو:
در این نوع نورپردازی، ویژگی های فیزیکی چراغ ها به اندازه نوری که از آنها منتشر می شود اهمیت دارد و می تواند سبک دکوراسیون را تعریف کند. نورپردازی دکوراتیو، بیشتر دارای جنبه دکوراتیو است و به تعیین سبک دکوراسیون و تولید هماهنگی میان اجزای محیط کمک می کند.
نورهای دکوراتیو
نورهای دکوراتیو، نورهایی هستند که چند اصل در آنها رعایت شده باشد:
انتخاب مستقیم روشنایی: به این طریق که وسائل روشنایی بتوانند نور کافی برای سقف و دیوارها را تأمین کنند.
حفظ شدت روشنایی: باید در نورپردازی، از تأمین روشنایی مورد نظر مطمئن شویم و روشنایی نباید کمتر از ۸۰٪ نور توصیه شده باشد.
روشنایی غیر مستقیم: نورهای مخفی و تو کار – سطوح مجاور: از تفاوت زیاد در شدت روشنایی سطوح مجاور باید اجتناب کرد.
انعکاس ناخواسته: بعض از انعکاسات ممکن است ناخواسته در راحتی دید اشخاص اختلال ایجاد کند و انعکاس نور از آینه ها و یا سنگ های براق کف منزل.
کنترل خیرگی چشم: به منظور جلوگیری از ایجاد خیرگی ناراحت کننده چشم از منابع انتشار نور، درخشندگی آنها و زاویه دید معمولی باید محدود شود. مثلا لامپ های بدون پوشش آزاردهنده هستند.
نورپردازی با نور طبیعی
پدیده نور به طور اخص از اساسی ترین نیازهای جسمی و روانی انسان به شمار می رود. این عامل ضمن حفظ سلامتی، به سبب ایجاد احساس پیوستگی و آشنایی با محیط طبیعی، شرایط مطلوب تر و دلپذیرتری را برای افراد فراهم می سازد و از این رو می تواند باعث ایجاد آسایش از یک سو و افزایش بازدهی از سوی دیگر شود. میزان، شدت، نوع، منبع، رنگ، جهت و شیوه توزیع نور در محیط های متفاوت فعالیت انسانی تا حدود زیادی بر رفتارها، روحیات، بازدهی و کارایی او تاثیر می گذارد.
افزایش کیفیت نور طبیعی در فضا علاوه بر ایجاد شرایط مناسب برای روئیت اجسام، تاثیرات آشکاری بر احساسات و خلقیات افراد دارد. نتایج پژوهش های محققان نشان می دهد که نور به دو طریقه مستقیم و غیر مستقیم بر افراد تاثیر می گذارد، تاثیر مستقیم آن از طریق تغییرات در کیفیت دید و تاثیر غیر مستقیم آن بر احساسات، خلق و خو و حتی هورمون های بدن است. تابش نور طبیعی و ارتباط بصری با محیط خارج موجب کاهش اضطراب، بهبود در رفتار و ارتقای شخصیت و نیز حفظ و افزایش سلامت و آسایش می شود.
تأثیر نور رنگی بر انسان
برای طراح بسیار مهم است که بداند چگونه افراد به رنگ های مختلف نور و کنتراست بین نور و تاریکی واکنش نشان می دهند. نور و رنگ نفوذ و احساسات ما را تحت تاثیر قرار می دهد و بر ریتم شبانه روزی ما تاثیر می گذارد. رنگ نورها نیز تاثیر بسیاری در افراد دارد. مثلا نور قرمز از لحاظ روانی انسان را تحریک و می تواند فشار خون و ضربان قلب را افزایش دهد و باعث می شود احساسات شدید و گرما را القا کند. نور آبی مخالف نور قرمز است و اثر آرام بخشی دارد و رنگ فکر و منطق است، نور سیز آرام و متعادل کننده است، نور زرد خوش بینی، اعتماد به نفس و صمیمیت است و نور بنفش نشان تجملات و هوشیاری معنوی است.
منبع : تحریریه پلان معماری